مشق زندگی از سرمشق های ناب

مؤلفه های سبک زندگی در اسلام

مقدمه

در اسلام، سبک زندگی بر اساس سه محور اعتقادات، اخلاقیات و وظایف عملی ( عبادات) استوار است.
الف) اعتقادات: اصول اعتقادی اسلام یعنی ایمان و عقیده به توحید، نبوت و معاد. این سه اصل، شالوده دیانت اسلام را تشکیل می دهند.
ب) اخلاقیات: یعنی مسلمان ویژگی های درونی و روانی خود را به گونه ای بسازد که با کلیت این سیستم مفهومی هماهنگ و منطبق باشد. شاید محکم ترین تعبیر قرآن در این زمینه همان تقوا باشد که می توان آن را «ترس آمیخته با احترام از خداوند» معنا کرد.
ج) وظایف عملی و عبادات: از آن جایی که پیام اصلی اسلام، توحید است و یکی از مراحل آن، توحید در عبادات است، پس از قبولی قلبی و اقرار زبانی به اصول فوق، باید عمل به ارکان را مکمل موجود بودن شمرد. عبادات یا وظایف عملی، بخش مهمی از مجموعه اعمال و رفتارها را تشکیل می دهد که در فرهنگ اسلامی به عنوان فروع دین شناخته شده است و در کنار اصول دین قرار دارد.(1)
بر این اساس، تعالیم اسلام تمام وظایف زندگی را پوشش می دهد و سبک زندگی برگرفته شده از آن، سبک زندگی ایده آل و مطابق با فطرت بشریت است.

سبک زندگی بر پایه مبانی اسلام

انسان قرن حاضر عمر خود را در جست و جوی خوشبختی و سعادت صرف می کند، هر کس طبق فرهنگ و عقاید خویش آن را در چیزی و رسیدن به هدفی می بیند که با دیگری فرق دارد. به تعداد انسان های روی زمین پاسخ های مختلف برای سؤال «خوشبختی در چیست؟» وجود دارد و این سبب پیدایش مسیرها و سبک های گوناگون در زندگی آدمی برای دست یابی به آن است. سبک زندگی عنوان شناخته شده ای است که در بیش تر علوم انسانی از زاویه های متعدد به آن پرداخته شده است. مؤلفه های شناخته شده آن در دنیای علمی امروز عبارتند از: فعالیت های فیزیکی، اوقات فراغت، خواب و بیداری، روابط اجتماعی، روابط خانوادگی، معنویت، ایمنی و آرامش، تغذیه و... که هر کدام به منزله بزرگ راهی از راه های زندگی افراد شمرده می شود. سبک زندگی، شیوه ای نسبتاً ثابت است که فرد اهداف خود را به وسیله آن پی می گیرد. این شیوه ها، حاصل زندگی دوران کودکی فرد است. به عبارت دیگر، سبک زندگی، بُعد عینی و کمیت پذیر شخصیت افراد است. مطالعات در باب سبک زندگی، بیش تر از نوع توصیفی و هنجاری است، اما در جامعه ی اسلامی این مسئله نیز مطرح است که سبک زندگی افراد و گروه ها، چقدر با آموزه های اسلامی منطبق است؟ (2)
از منظر تفکر اسلامی، هنگامی انسان و زندگی او سعادتمند است که اهداف و برنامه ریزی های خود را از تعالیم وحی و نبوت گرفته باشد. رفتارهایی که دین اسلام درباره ی سبک زندگی ارائه می دهد با علوم اجتماعی و روان شناسی پیوند برقرار می کند.

مؤلفه های سبک زندگی

1. مؤلفه اجتماعی به وظایفی اشاره دارد که فرد در ارتباط با دیگران، فراتر از خود و خانواده هسته ای خود انجام می دهد.
2. مؤلفه های عبادی به وظایفی اشاره دارد که رابطه بین فرد و خداوند را به عنوان عبد و مولا نشان می دهد و اعم است از عبادات مشخص، مثل نماز، روزه، تلاوت قرآن، ذکرهای مستحبی، حج و...، و رفتارهایی که رسماً نام عبادت ندارند، اما فرد به نیت اطاعت از خداوند آن را انجام می دهد.
3. مؤلفه باورها به مفاهیم هستی شناختی، انسان شناختی، خداشناختی، و...اشاره دارد که در فرد درونی شده و در لایه های زیرین عاطفی و شناختی او حضور دارند و به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، نقش تعیین کننده ای در رفتارها دارند.
4. مؤلفه اخلاق، به صفات و رفتارهای درونی شده ای از فرد گفته می شود که وظیفه رسمی و قانونی او شمرده نمی شود، و با ترک یا انجام آن کسی او را مؤاخذه یا تشویق نمی کند. در این جا به بعد فردی و اجتماعی اخلاق نظر می شود (بعد الهی آن در شاخص باورها ملاحظه شده است).
5. مؤلفه مالی به رفتارهایی از فرد اشاره دارد که مستقیم یا غیرمستقیم، به امور اقتصادی و مادی زندگی مربوط می شود. اموری، مثل شغل، املاک، کیفیت دخل و خرج و... را شامل است.
6. مؤلفه خانواده به رفتارها و روابط فرد از این حیث که عضوی از یک خانواده هسته ای است، اشاره دارد؛ یعنی زن، شوهر و فرزندان، خانواده بزرگ، در شاخص اجتماعی ملاحظه شده است.
7. مؤلفه سلامت به اموری نظر دارد که در سلامت جسمانی و روانی فرد ایفای نقش می کنند و تغذیه، بهداشت، فعالیت بدنی، تفریح، بازی، لذت های زندگی، سیاحت و زیارت، خواب و استراحت، دید و بازدید، ظاهر زشت یا زیبای فرد و... را شامل می شود.
8. مؤلفه تفکر و علم به وظایف شناختی فرد اشاره دارد، اعم از شناخت های موجود در فرد، تلاش برای افزایش شناخت های خود و جایگاهی که فرد برای علم و تفکر قائل است.
9. مؤلفه دفاعی - امنیتی به وظایفی اشاره دارد که به صورت فردی یا اجتماعی با امنیت افراد و جامعه مربوط می شود، مثل حفظ مرزها، انتظامات داخلی شهرها و روستاها، شناسایی و مجازات مجرمان در دعواهای خصوصی افراد و...
10. مؤلفه زمان شناسی به وظایف فرد در خصوص با استفاده بهینه از زمان مربوط می شود.(3)

نقش خانواده در تعیین مؤلفه های سبک زندگی

سبک زندگی حاصل زندگی دوران کودکی فرد است و خانواده، مهم ترین عامل برای تعیین و تبیین الگوها و شیوه های زندگی است. متأسفانه امروزه جامعه شاهد این موضوع است که مهم ترین آسیب در درون خانواده ها رسوخ کرده و بسیاری از سبک های زندگی خارجی چون سبک زیست غربی ها که اهمیتی برای نقش خانواده به عنوان محور کلیدی اجتماع قائل نیستند، امروزه در خانواده ایرانی، طرفدار یافته است. گسترش این اتفاق می تواند ریشه خانواده ایرانی را از درون خشک کرده و برای جامعه ای که اهمیت بسیاری از گذشته به نقش خانواده قائل می شود معضلاتی را ایجاد کند.
ساختار محکم و استوار زندگی خانوادگی اسلامی متکی بر برخی ارکان است که بر اساس تعالیم قرآنی و روایاتی از زندگی حضرت محمد (ص)، هستند، شکل گرفته است این ارکان باعث استحکام ارزش های دینی شده و موجب می شود عادت و رسوم غربی کم رنگ گردند.
1. زندگی خانوادگی، گهواره ای برای جامعه بشری و پناهی امن، سالم و اطمینان بخش برای والدین و پرورش فرزندان.
2. زندگی خانوادگی، نگهبان تمایلات غریزی زن و مرد و هدایت گر این نیرو به مسیرهای سالم.
3. زندگی خانوادگی اصلی ترین مکان پرورش فضائل انسانی چون عشق، مهربانی و بخشش.
4. زندگی خانوادگی امن ترین پناهگاه در برابر مشکلات و رنج های درونی و بیرونی.
یکی از جنبه های همواره مؤثر زندگی خانوادگی اسلامی آن است که استحکام همه این ارکان توسط یک نظام و سیستم ایجاد شده و نباید فراموش کرد که منافع زندگی خانوادگی نه تنها روابط خویشاوندی را در بر می گیرد بلکه شامل خانواده جهانی مسلمانان است. (4)

سیره؛ عالی ترین سرمشق دنیای بشریت

یکی از روش های طبیعی و سازنده در تربیت فردی و اجتماعی، روش الگوسازی و الگوپذیری است؛ الگوسازی از انسان های شایسته و برجسته ای که از مقبولیت و محبوبیت واقعی نه تصنعی و ظاهری برخوردارند و دارای موقعیت اجتماعی، جایگاه علمی یا منزلت اخلاقی و معنوی و یا کارآمدی، لیاقت، کفایت و کاردانی در زمینه ای خاص هستند. الگوپذیری نیز از سوی کسانی صورت می گیرد که دارای انگیزه و امید به رشد و پیشرفتند و نیازمند به سرمشق، تا با پیروی از مدل مورد نظر به هدف های خویش نزدیک شوند. در نظام تربیتی و اخلاقی اسلام به اصل مدل پردازی و مدل پذیری در تربیت، توجه و با عنوان اسوه سازی و اسوه گرایی از آن یاد شده است.
چه در خودسازی فردی و چه در تربیت های اجتماعی، «نمونه عملی» سهم عمده ای ایفا می کند. چنان چه در این باره سیره عملی و رفتاری رسول خدا (ص) در کتب روایی و تاریخ و مجموعه های گوناگون دینی بسیار راه گشاست.

نمونه هایی از سیره پیامبر(ص)

در خانه

حرمت نهادن به کسی که بر انسان وارد می شود، شرط ادب است، و بی اعتنایی و برخورد متکبرانه، دور از اخلاق اولیای خداست، چنان چه هرگاه کسی بر پیامبر (ص) وارد می شد و خدمت آن حضرت می نشست پیامبر هرگز از مجلس او بر نمی خاست و نمی رفت، تا این که خود آن شخص برخیزد و برود.(5)

در اجتماع

رسول خدا(ص) هم کلام خویش را با تبسم می آمیخت، هم چهره ای خندان داشت و هم به چهره دیگران لبخند می زد و خوش رویی و خوش خویی با مردم از خصلت های وی بود.(6)

جلسات پیامبر

مجلس پیامبر، مجلس بردباری، شرم و حیا، صدق و امانت بود، سر وصدا و فریاد در آن مجلس شنیده نمی شد. حرمت افراد مورد هتک قرار نمی گرفت، و در پی لغزش دیگران و عیب جویی از آنان نبودند، همه اهل پیوند و صفا و ارتباط بر محور تقوا بودند، بزرگان و سالخوردگان مورد تکریم و احترام قرار می گرفتند، به خردسالان، ترحم و شفقت می شد و افراد نیازمند و مراجعانی را که کار داشتند، مراعات می کردند و پناه گاهی برای غریبان بودند.(7)

سخن گفتن

حضرت دیرتر از همه خشمگین و عصبانی می شد و زودتر از همه هم عفو می کرد و در حال خشم و رضا یکسان سخن می گفت. این میزان تقوا و اراده قوی است که انسان درحال غضب، حق و باطل را به هم نیامیزد.(8)

راه رفتن

پیامبر(ص) گاهی از راهی که می رفت در بازگشت از راه دیگری بر می گشت. این کار، یا یک اقدام امنیتی بود تا از خطرهای احتمالی و کمین دشمنان مصون بماند و یا زمینه افزایش رزق و روزی بود. به این معنی که در تنوع راه عبور معاشرت با طیف وسیع تری از مردم که سبب رونق کار اجتماعی انسان است، صورت می گیرد.(9)

خوردن و آشامیدن

رسول خدا (ص) به خرما و شیرینی علاقه داشت، انار را دوست می داشت، غذای داغ نمی خورد، از جلوی خود غذا می خورد نه جلوی دیگران. پس از غذا دستانش را می شست، و در امر غذا و جنس آن اهل دقت و سخت گیری نبود.(10)

پی نوشت ها :

1. محمد کاویانی راد، «کمی سازی و سنجش سبک زندگی اسلامی»، روان شناسی و دین، سال چهارم، ش دوم، صص 44- 27.
2. همان، ص 1.
3. محمد کاویانی راد، « طرح نظریه سبک زندگی از دیدگاه اسلام و ساخت آزمون سبک زندگی اسلامی و بررسی ویژگی های روان سنجی آن» پایان نامه دکترای روان شناسی عمومی، دانشگاه اصفهان، دانشکده علوم تربیتی و روان شناختی، صص 44- 27.
4. سمیه چراغی، زندگی خانوادگی در اسلام. سایت سازمان تبلیغات اسلامی.
5. جواد محدثی، اخلاق نبوی: آشنایی با سیره اخلاقی پیامبر اعظم (ص) صص 22- 21.
6. همان، ص25.
7. همان، صص 39- 38.
8. همان، ص 48.
9. همان، ص 53.
10. همان، ص 79.

منبع :نشریه طرح ولایت شماره 6